Дархан Қыдырәлі
Биыл Қазақ хандығының 550 жылдығы, Ата заңымыздың 20 жылдығы секілді соқталы шаралар аталып өтеді. Жуықта Халықаралық Түркі академиясына арнайы келіп, ұйымның осы бағыттағы жоспарына ерекше мән берген Мемлекеттік хатшы Гүлшара Наушақызы Әбдіқалықова іс-шаралар легінің бағыт-бағдарын айқындады.Осы орайда Халықарлық Түркі академиясында өткен «Көркем шығармадағы тарихи шындық» атты «Дөңгелек үстелде» тарих пен әдебиеттің байланысы, тарихшы мен жазушының арақатынасы, жазушының тарихты сомдаудағы cуреткерлік фантазиясы, тарихи ақиқат пен көркем шындықтың межесі секілді мәселелер түрлі қырынан талқыға салынды. Қазіргі қоғамдық-рухани өмірімізде маңызды мәнге ие бұл ахуалдар биыл туғанына 100 жыл олып отырған заңғар жазушы, қазақты тарихымен табыстырған біртуар қаламгер І.Есенберлиннің шығармашылық өнернамасы аясында, сонымен бірге, тарихи тақырыпта қалам тербеп жүрген көптеген жазушыларымыздың шығармасы негізінде кеңінен талданды.
Алқалы жиынға көрнекті қаламгерлер, ғалымдар, сондай-ақ, ҚР Парламентінің депутаттары, тарихшылар мен қоғам қайраткерлері және жазушының туыстары қатысты. Өз кезегінде Халықаралық Түркі академиясының президенті Дархан Қыдырәлінің «Жалпы Халықаралық Түркі академиясы қазақ хандығының 550 жылдығын жыл бойы атап өтуді жоспарлап отыр. Тек Қазақстанда ғана емес, шет мемлекеттерде осыған қатысты елеулі шаралар өтеді. Сол шараларда әлбетте Ілияс Есенберлиннің де аты аталатын болады», – деген уәжін зиялы қауым риясыз мақұлдады. Сол алқалы басқосуға байланысты Халықаралық Түркі академиясының президенті, тарих ғылымдарының докторы Дархан Қыдырәлінің мақаласын ұсынамыз.
Жалпы, Ілияс Есенберлин есімі бүгінде тек қазақ қана емес, бауырлас түркі халықтарының тарихи жадын жаңғыртушы, ұлы дала көшпенділерінің жеті жүз жылдық тарихи баянын көркемдік тұрғыдан байыптаушы біртуар қаламгер ретінде мақтанышқа айналды. Әйгілі «Көшпенділер» трилогиясы дүние-жүзінің 30 тілінде жарық көріп, 50 рет қайта басылған. 2005 жылғы есеп бойынша, әлемнің түкпір-түкпіріне жеткен таралымы 3 миллион дана екен.
Бұдан жазушының тарихты көркемдікпен көмкеріп насихаттаушы, елді өз тарихын сүюге үйретуші тұлға екендігін байқай аламыз.
Бұдан жазушының тарихты көркемдікпен көмкеріп насихаттаушы, елді өз тарихын сүюге үйретуші тұлға екендігін байқай аламыз.
Расында аттың жалында, атанның қомында жүрген баба қазақтың бағзы тарихы қағазға түсіп хаттала бермеген, сол себептен де жылнамашының міндетін ақын-жырауларымыз атқарып, артына шежірелі жырлар, әпсана-аңыздар, эпостар мен түрлі тарихи өлеңдер қалдырып келген. Жалпы, әлем халықтарында ықылым заманда тарихшы мен әдебиетшінің қызметі ортақ болды, бұған тарих атасы деп аталып жүрген Геродот пен Гомердің шығармалары куә. Тарихтың бертінде нақтылы ғылым ретінде қалыптасқанын ескерсек, бұл заңды да. Қазақта да ескілікті тарихи деректі жырауларымыз ел құлағына жеткізді, бұған Сыпыра, Бұқар, Нысанбай секілді көптеген жорықшы жыраулардың өлеңдері айғақ.
Міне, І.Есенберлин ұлы даланың жеті жүз жылдық тарихын сомдағанда ата-бабамыздан келе жатқан осы шежірелі дәстүрді мүмкіндігі аса мол проза жанрында жаңаша кепте жалғастырған деуге болатын секілді. Сол себептен де І.Есенберлин қара орман халқының арман-тілегін дөп басып, рухани сұраныс мұқтажын өтеген, осылайша әлеуметтік құбылысқа айналған қайраткер жазушы болды.
Ол шын мәнінде ызғарлы да ызбарлы кеңестік билік атын атауға тыйым салған ұлы даланың хандары мен баһадүрлерінің, заманында Байқалдан Балқанға дейін тұлпарының тұяғы тиген алты сан алаштың даңқты тарихын жазуға тыңнан түрен салып, тоң боп қатқан қиянатшыл, қиямпұрыс түсініктерге соққы беріп, сеңді жарған мұзжарғыш кемедей қоғамға әсер етті. Оның қаламынан туған «Қаһар» (1969), «Алмас қылыш» (1971), «Жанталас» (1973) романдары, осылардың басын біріктірген «Көшпенділер» трилогиясы (1976), «Алтын орда» (1981) эпопеясы халқымыздың қалғып кеткен санасын түртіп оятып, үзілген кіндігін бабалардың қаһармандық шежіресімен мәңгіге жалғаған алтын тамыр болды деуге негіз бар.
Ұлт тарихының адал шырақшысы, білгір тарихшы Е.Бекмаханов 1952 жылы Кенесары бастаған ұлт-азаттық қозғалыс тарихын жазғаны үшін жиырма бес жылға сотталды, сонымен бірге, қазақ эпосын, фольклорын зерделеуші белгілі ғалымдар Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов, Қ.Мұхамедханұлы бастаған бір топ зиялылар да тура осындай жазаға кесіліп, жапа шекті. Сол бір ауыр жылдары ел ардақтылары М.Әуезов, Қ.Сәтбаев, Ә.Марғұландардың да басына қара бұлт үйірілген, олар Ленинградқа бой тасалап, үркіншілікке ұшыраған. Бұл қиын кезеңнен кейін қазақ тарихына қатысты үлкен роман тұрмақ, бір сөйлем жазудың өзі мүмкін емес көрінген жансебіл зауал шақ орнаған. Осындай марғау кезеңде түнекті түріпс жарқ етіп көрінген І.Есенберлиннің «Қаһар» романы қапасты тілген нажағайдай сәуле шашып, елдің зердесіне өзгеріс әкелді, халық рухын дүр сілкіндіріп түлетті. Бұл қуатты дүмпу – әдебиет әлеміндегі І.Есенберлин ерлігі еді.
Ұлт тарихының адал шырақшысы, білгір тарихшы Е.Бекмаханов 1952 жылы Кенесары бастаған ұлт-азаттық қозғалыс тарихын жазғаны үшін жиырма бес жылға сотталды, сонымен бірге, қазақ эпосын, фольклорын зерделеуші белгілі ғалымдар Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов, Қ.Мұхамедханұлы бастаған бір топ зиялылар да тура осындай жазаға кесіліп, жапа шекті. Сол бір ауыр жылдары ел ардақтылары М.Әуезов, Қ.Сәтбаев, Ә.Марғұландардың да басына қара бұлт үйірілген, олар Ленинградқа бой тасалап, үркіншілікке ұшыраған. Бұл қиын кезеңнен кейін қазақ тарихына қатысты үлкен роман тұрмақ, бір сөйлем жазудың өзі мүмкін емес көрінген жансебіл зауал шақ орнаған. Осындай марғау кезеңде түнекті түріпс жарқ етіп көрінген І.Есенберлиннің «Қаһар» романы қапасты тілген нажағайдай сәуле шашып, елдің зердесіне өзгеріс әкелді, халық рухын дүр сілкіндіріп түлетті. Бұл қуатты дүмпу – әдебиет әлеміндегі І.Есенберлин ерлігі еді.
І.Есенберлин кереметі қалай туды, бұл құбылыстың сыры неде, қоғамдық-рухани алғы шарты қалай? Бүгінгі азат заман ұрпақтары осы сауалға жауап іздейтіні, әркім әрқилы тұрғыдан жауап беретіні заңды.
І.Есенберлиннің қазақ прозасында Қазақ хандығы тарихын, ежелгі мемлекеттік түзімді, ел иесі хандар мен билерді, батырлар мен жырауларды тұңғыш рет тұтас та кең ауқымда жүйелі суреттеп, ата-бабалар басынан кешкен қилы заманалар мен дәуірлердің көркем шежіресін жасаған кең тынысты, эпикалық ауқымдағы энциклопедист суреткер екені уақыт озған сайын тайға таңба басқандай айқындала түсті.
І.Есенберлиннен бұрын тарих тақырыбына қалам тартқан, әуелі Абылай хан туралы роман жазуға дайындық жасаған М.Әуезовтің мұратты жоспарын жүзеге асыруға кеңестік цензура рұқсат бермеген-ді. Қазақ прозасының хал-күйі осылай болса, бүгінгі күнгі таным, жаңаша көзқарас тұрғысынан байыптағанда қазақ поэзиясында жағдай керісінше болды және осы құбылыс соңына өшпейтін алау қалдырғанын көруге болады. Алаштың аймаңдай абызы, түгел түркінің сайыпқыран самұрық ақыны Мағжан Жұмабайұлы қазақ поэзиясында түркі жұртының мұхиттай терең тарихының қойнауын ақтарып, ұлы тұлғалар мен ірі оқиғаларды маржандай сүзіп, меруерттей тізіп, тұңғыш жырға қосқаны – Мәңгілік Елдің мәңгілік құндылығына айналды.
Мағжан жырынан оғыз-қыпшақ дәуірінің қобызшы Қорқытын, от боп ойнап туған Аттила мен Баламер бастаған ғұндардың шаңды жорығының ізін, Шыңғыс ханды, Сыпатайды, азуын айға білеген Алтын орда ханы Бату мен Тұран әмірі Ақсақ Темірдің ұран-сүренін, Абылай, Кене, Бұқар, Бөгенбай, Баян, Барақ бастаған дала көкжалдарының галереясын тұтас көре аламыз. Осынау дала сырттандарының ішінде Кенесары бейнесі аруақты да айбарлы сомдалған және бұл дәстүр кейінгі тарихи шығармаларға алтын өзек, құнарлы нәр болған деп кесіп айта аламыз.
М.Әуезов театр сахнасына 1934 жылы «Хан Кене» драмасы арқылы Кенесары рухын әкелді. Поэзияда сол жылы І.Жансүгіров «Күйші» поэмасында Кенесары ордасының тұрмыс-тіршілігінің суретін салды, 1939 жылы Қ.Бекхожин «Батыр Науан» поэмасын тудырды. Ал І.Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясының бірінші кітабы «Қаһарды» да хан Кенеден бастауы осындай тарихи сабақтастықты аңғартады. «Алашта Кенекеме ер жетпейді» деп Мағжан ақын айтқандай, аруақты баһадүр Хан Кене бейнесі І.Есенберлин шығармашылығында ұлы эпопеяларға құлақкүй, желілі тарихи романдарға күміс тиек болды.
«Қаһар» романында Қасым төренің артынан Сырға қарай суыт үркіп бара жатқан Сейтен батыр неге қатуланады? Ол туралы романда жазушы былай деп баяндайды:
«Батыс Сібірдің тұрғын жұртымен жер айдалып барған адамдардың арасында әйел жынысының өте жеткіліксіздігін еске алып, Бірінші Николай патша 1825 жылы 11-февраль күні ...Сібір генерал-губернаторы мен Орынбор соғыс губернаторына Сібірмен шектес қазақ секілді «бұратана» ұлттардың жас қыз балаларын қолға түсіруге жарлық берген... Осы жарлық бойынша қолға түсірілген қыз бала шоқындырылып, әйел жынысына мұқтаж семьяларға тапсырылуға тиісті... Осы жарлық Сейтеннің туған інісі Тайжанның жеті жасар қызы Алтыншашты да қармаққа түсірген еді...».
«Қаһар» романында Қасым төренің артынан Сырға қарай суыт үркіп бара жатқан Сейтен батыр неге қатуланады? Ол туралы романда жазушы былай деп баяндайды:
«Батыс Сібірдің тұрғын жұртымен жер айдалып барған адамдардың арасында әйел жынысының өте жеткіліксіздігін еске алып, Бірінші Николай патша 1825 жылы 11-февраль күні ...Сібір генерал-губернаторы мен Орынбор соғыс губернаторына Сібірмен шектес қазақ секілді «бұратана» ұлттардың жас қыз балаларын қолға түсіруге жарлық берген... Осы жарлық бойынша қолға түсірілген қыз бала шоқындырылып, әйел жынысына мұқтаж семьяларға тапсырылуға тиісті... Осы жарлық Сейтеннің туған інісі Тайжанның жеті жасар қызы Алтыншашты да қармаққа түсірген еді...».
Міне, романдағы деректі ақиқат, ащы шындық, отаршылдар тарапынан қаймана қазақтың тартқан тақсіреті, ауыр күңіренісі.
І.Есенберлин трилогиясын әдебиет білгірлері «роман-хроника» деген жанрда жазылды деп айқындаған. Байсалды байлам, байыпты түйін. Тіпті, сол «Қаһар» романы жарық көре салысымен қуанудың орнына бесігінде тұншықтырмақ болған кейбір сыңар езу сыншылар, алакөз айыптаушылар, қырағы идеологтар І.Есенберлин шығармашылығының алдымен көркемдігі кемшін деп мін тапқан. Жоқ, бұл трилогияның мақсаты да, көркемдік кестесі де, құрылым-жүйесі де өзгеше өрнекті, арқауы алқапты. Мұндағы толғам мен толғақ қазақ баба басынан кешкен жеті ғасырдың зілмауыр жүгін, нар намысын арқалап тұрған толағай ой, қатпарлы көркем сана мен шытырман тарихи шындықтың қабат өрілуінен сом бітімді «роман-хроника» жанрын туғызды деуге болады. Романда араб-парсы, моңғол, қытай, орыс деректерін беру бұлтартпас шыншылдықты айғақтаса, қазақтың ауыз шежіресі мен аңыздарды, тарихи жырларды қолдануы эпикалық кеңістікті, баһадүрлік дәуренді оқырман санасында оятып, көркемдік көкорайдың шүйгін өрісіне бастайды. Әр шығармада ұлы дала көшпенділерінің мемлекеттік түзімін, салт-санасын, тамырлас халықтардың байырғы әдет-ғұрпын, тұрмыс-тіршілігін, мінез-құлқын,кәсіп-шаруашылық харекетін этнографиялық дәлдікпен, шынайылықпен суреттеген қаламгердің интеллектуалдық қабілетіне қайран қаласың.
Тілге тұсау салынып, тарихшыларға кісен кидірілген, архивтер мен көне қойма-қолжазбалардың аузына қара құлып түскен дәуірде сірескен сеңді бұзған семсердей жарқ етіп «Алтын орда», «Көшпенділер» атты эпопеяның жарыққа шығуы І.Есенберлиннің кәсіби тарихшыдан кем емес өрелі маман, білікті зерттеуші екенін танытты. Бұған трилогияның әрбір парағындағы тарихты түптен тартып қозғайтын деректі тұжырымдар куә, ұлы хандардың жазған хаттары мен заң-жарғыларының, жылнамалар мен шежірелердің таңдаулы нұсқалары айғақ.
Тілге тұсау салынып, тарихшыларға кісен кидірілген, архивтер мен көне қойма-қолжазбалардың аузына қара құлып түскен дәуірде сірескен сеңді бұзған семсердей жарқ етіп «Алтын орда», «Көшпенділер» атты эпопеяның жарыққа шығуы І.Есенберлиннің кәсіби тарихшыдан кем емес өрелі маман, білікті зерттеуші екенін танытты. Бұған трилогияның әрбір парағындағы тарихты түптен тартып қозғайтын деректі тұжырымдар куә, ұлы хандардың жазған хаттары мен заң-жарғыларының, жылнамалар мен шежірелердің таңдаулы нұсқалары айғақ.
Сол себептен де трилогия мен эпопеядағы деректілік, дәйектілік шартты көркемдік пен образды суреткерліктің солғындығынан туған емес, керісінше мақсатты түрде тұтас тарихынан ажырап, санасы сансыраған пұшайман жұртқа қызыл пролетариаттық тарихтан мүлде басқа, көшпелі көк түркілердің көкбөрілі байрағы, көк өгіздің терісіне жазылған, көк сиялы өзгеше тауарихнамасы бар екенін елестету еді. Бұл – І.Есенберлиннің қаламгерлік миссиясы, елін сүйген перзенттік парызынан туған адал қадамы еді. Сондықтан І.Есенберлиннің тарихи романдары кешегі кеңестік кезеңде қалың оқырман үшін бейресми тарих пәнінің оқулығы міндетін атқарды, ал бүгінгі тәуелсіз заман ұрпақтары үшін де ұлттың ұлы тарихын жас буынның санасына әдеби тәсіл арқылы сіңірудің, отаншыл сананың ұрығын егудің бірегей құралы міндетін атқарып отыр.
Қамалды бұзған қайсар қаламгер халқының санасын дүр сілкіндірді, Мәңгілік Елдің рухының ұшқынын кеңестік түнекте жарқ еткізді, ержүрек елінің қадыр-қасиетін дәріптеді. Қалың оқырман жүрегі жарыла қуанғанымен қырағы коммунист, қызыл партия сарбаздары талағы тарс айырыла шамданған, Кремльге дейін дабылдатып арыз айдаған, тұрпайы сынның тезіне салып авторды атқа теріс мінгізбек болған. «Советтік сөзге қаламы, көрмеген әсте мұқалып» деп әспеттелген, социалистік реализмнің ұстанымдарына берік әйдік қаламгердің тарихқа тас лақтырған пікірі І.Есенберлиннің қандай ауыр айыптауға ұшырағанын айғақтай түседі:
«Есенберлиннің кітаптарын тез шығаратыны сонша, тіпті оқып та үлгере алмайсың. Өз басым, қолтаңбасын жазып, сыйлаған кітаптардың бәрін оқып жүрмін. Есенберлин маған кітабын сыйлаған емес. «Хан Кенені» орыс тілінде оқып шықтым. Кітап біршама жаман жазылмаған. Кенесары – бүкіл-одақтық масштабта әшкереленген адам. Ол туралы қаулы осы уақытқа дейін бар күшін әлі жойған жоқ. Осыдан кейін мұндай кітаптың қалай жарық көргеніне қайран қаламын. Тарихта екі Кенесары болған жоқ, біреу-ақ болған. Ендеше, Қазақстан КОК бұл кітаптың шығуына неге рұқсат берді? Кенесарының іс-әрекетіне көзқарас, қатынас біреу-ақ болуы керек. Оның іс-әрекеті Россияға жат, қарсы жүргізілді. Ал, біздің Орталық Комитеттің қолдауымен осындай адам туралы кітап шығып отыр. Жұрт жабылып осы кітапты оқып жатыр. Біраз адамдар, студенттер ұлтшылдық ұрандар көтеріп жүр. Біз хандарды мақтауға неге жол беріп отырмыз? Әрине, ескіні жазуға мен қарсы емеспін, бірақ хандық құрылысты мадақтаудың қаншалық қажеті бар еді? Халықтардың арасын ашып, араздастырған, тарих әшкерелеген осы бір өлікті қайта тірілтудің қаншалық қажеті болды? Бұл кітап жастарға керісінше әсер етіп, ұлтшылдық сезімін өршіте түседі».
«Есенберлиннің кітаптарын тез шығаратыны сонша, тіпті оқып та үлгере алмайсың. Өз басым, қолтаңбасын жазып, сыйлаған кітаптардың бәрін оқып жүрмін. Есенберлин маған кітабын сыйлаған емес. «Хан Кенені» орыс тілінде оқып шықтым. Кітап біршама жаман жазылмаған. Кенесары – бүкіл-одақтық масштабта әшкереленген адам. Ол туралы қаулы осы уақытқа дейін бар күшін әлі жойған жоқ. Осыдан кейін мұндай кітаптың қалай жарық көргеніне қайран қаламын. Тарихта екі Кенесары болған жоқ, біреу-ақ болған. Ендеше, Қазақстан КОК бұл кітаптың шығуына неге рұқсат берді? Кенесарының іс-әрекетіне көзқарас, қатынас біреу-ақ болуы керек. Оның іс-әрекеті Россияға жат, қарсы жүргізілді. Ал, біздің Орталық Комитеттің қолдауымен осындай адам туралы кітап шығып отыр. Жұрт жабылып осы кітапты оқып жатыр. Біраз адамдар, студенттер ұлтшылдық ұрандар көтеріп жүр. Біз хандарды мақтауға неге жол беріп отырмыз? Әрине, ескіні жазуға мен қарсы емеспін, бірақ хандық құрылысты мадақтаудың қаншалық қажеті бар еді? Халықтардың арасын ашып, араздастырған, тарих әшкерелеген осы бір өлікті қайта тірілтудің қаншалық қажеті болды? Бұл кітап жастарға керісінше әсер етіп, ұлтшылдық сезімін өршіте түседі».
Елдегі осындай сыншылардың салқыны тисе керек, КОКП Орталық Комитетінің ірі идеологі А.Яковлев «Против антиисторизма» деген мақаласында «Қаһар» романын Кенесары хан қозғалысын әсіре дәріптеп, мадақтаған себепті ұлтшылдықты қоздырады деген айып тақты. Ал Орталық Комитеттің бас хатшысы, партия көсемі Л.И.Брежнев бір алқалы жиында «Қазақстан қайдағы бір Кенесары дегенді тауып алды» деп қатқыл үнмен зілді сес көрсеткен. Осындай алмағайып кезеңде қаймықпай, қаламын қоғамның қажетіне жаратқан қабырғалы қаламгерді қайраткер ғана емес, қаһарман деуге толық негіз бар.
Кейбір сыншылар І.Есенберлинді жазушы емес, инженер деп кемсітпек болды. Расында І.Есенберлин тау-кен инженері болды, ол тау жыныстарының, түрлі-түсті кен, асыл тастардың қалай қалыптасып, қым-қиғаш қыртыс түзетінін жақсы білген. Сондықтан болу керек, қазақ халқының қалыптасу, көне тайпалар мен ру бірлестіктерінің толысып-толықсып, замана келбетінде халық болып ұйып, қазақ деген елдің хандық туын тігу құбылысын, табиғи бірігу-кірігу болмысын инженерге тән дәлдікпен, шынайы да шыншылдықпен көркем кестеледі. Оның қызыл советологияны ғана миға құятын сол кезеңдегі ресми гуманитарлық саланың құй батпағынан алшақ болып, Д.Қонаев, Қ.Сәтбаев сынды тұлғалар көшбасшылық жасаған тау-кен саласынан әдебиетке тұтқиыл келуі большевиктік штампы мен стереотиптен аулақ болуына негіз қалады деуге болатын шығар.
І.Есенберлин тарихи роман жанрының көшбасшысы болумен бірге, артына өнегелі мектеп қалыптастырған тәлімгер аға болды. Бұған қалың оқырманды қуантқан Ә.Әлімжанов, Ә.Кекілбаев, М.Мағауин, Қ.Жұмаділов, Д.Досжанов сияқты жазушылардың шығармашылық жемісі куә.
Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні, І.Есенберлин қаламының қуатынан туған халқымыздың жеті жүз жылдық тарихының кесек келбетін, тұтас тұлғасын, елеулі елдік оқиғалар, дәуірлер мен замандардың түйінді межелерін сомдаған сүйекті де мәйекті, дәлелді де дәйекті тарихи романдарды бүгінгі ұрпақ бағалайды, тағылым түйеді.
Дархан Қыдырәлі.
// Қазақ әдебиеті. - 2015. - 30 қаңтар.
Комментариев нет:
Отправить комментарий